Żegluga śródlądowa odgrywa ważną rolę w transporcie, a czas pracy pracowników oraz kwalifikacje zawodowe stanowią istotny element jej funkcjonowania. Praca w żegludze śródlądowej różni się od pracy wykonywanej w innych gałęziach gospodarki, przez co konieczne jest dostosowanie przepisów prawa do specyfiki takiej działalności. Istotną rolę odgrywają przy tym regulacje unijne wpływające na przebieg legislacji w Polsce, czego najlepszym przykładem jest kierunek ostatnich prac nad nowelizacją dotyczącą kwalifikacji zawodowych członków załóg. Zmiany te mają na celu m. in. ujednolicenie systemu kwalifikacji zgodnie z dyrektywą unijną, co będzie obligować do wymiany dokumentów jak również modyfikować wymogi ich uzyskania.
Regulacje prawne dotyczące czasu pracy
Czas pracy w żegludze śródlądowej reguluje w Polsce ustawa z dnia 7 kwietnia 2017 r. o czasie pracy na statkach żeglugi śródlądowej. Miała ona za zadanie wdrożenie do polskiego systemu prawnego dyrektywy Rady 2014/112/UE z dnia 19 grudnia 2014 r. wykonującej Umowę europejską dotyczącą niektórych aspektów organizacji czasu pracy w transporcie śródlądowym.
Ustawa ma zastosowanie do ściśle określonej grupy podmiotów tj. do dwóch grup pracowników. Po pierwsze, regulacja ta dotyczy osób wykonujących pracę na statku żeglugi śródlądowej zatrudnionych na podstawie umowy o pracę jako członkowie załogi. Po drugie, ma ona zastosowanie do personelu pokładowego, przez który należy rozumieć osoby wykonujące pracę na statku pasażerskim zatrudnione na podstawie umowy o pracę, nie będące członkami załogi.
W ustawie zostały również określone definicje statków, których ustawa dotyczy, tj. statku żeglugi śródlądowej oraz statku pasażerskiego. Przez statek żeglugi śródlądowej należy rozumieć statek, o którym mowa w art. 5 ust. 1 pkt 1 lit. a, b i f ustawy z dnia 21 grudnia 2000 r. o żegludze śródlądowej. Statkiem takim jest urządzenie pływające o napędzie mechanicznym lub bez napędu mechanicznego, w tym również prom, wodolot i poduszkowiec, przeznaczone lub używane na śródlądowych drogach wodnych do przewozu osób lub rzeczy, pchania lub holowania, wykonywania prac technicznych, utrzymania szlaków żeglugowych lub eksploatacji złóż kruszyw. Drugą kategorią statku, o którym stanowi ustawa jest statek pasażerski. W uproszczeniu można wskazać, iż jest to statek żeglugi śródlądowej „przeznaczony lub używany do przewozu więcej niż 12 pasażerów”.
Czas pracy na statku żeglugi śródlądowej
Zgodnie z definicją ustawową, czasem pracy na statku żeglugi śródlądowej jest czas, w którym pracownik na polecenie pracodawcy wykonuje pracę na statku. Pozostawanie w gotowości do wykonywania pracy na statku żeglugi śródlądowej wlicza się do czasu pracy. Ustawa przewiduje, że maksymalny czas pracy na statku żeglugi śródlądowej nie może przekraczać 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin w przeciętnie 5-dniowym tygodniu pracy w przyjętym 12-miesięcznym okresie rozliczeniowym. Tygodniowy czas pracy łącznie z godzinami nadliczbowymi nie może zaś przekraczać przeciętnie 48 godzin w okresie rozliczeniowym. Jednocześnie maksymalny czas pracy łącznie z godzinami nadliczbowymi nie może przekraczać 14 godzin w każdym okresie 24-godzinnym oraz 84 godzin w każdym okresie 7-dniowym.
Rozkład czasu pracy i odpoczynek
Należy zwrócić uwagę, iż uzupełnienie ww. limitów może wynikać z rozkładu czasu pracy pracownika. Jeżeli rozkład czasu pracy przewiduje większą liczbę dni pracy niż liczba dni odpoczynku, wówczas przeciętny tygodniowy czas pracy na statku żeglugi śródlądowej w okresie 4 kolejnych miesięcy nie może przekraczać 72 godzin. Ponadto, wówczas pracownikowi przysługuje bezpośrednio po kolejnych dniach pracy 0,2 dnia odpoczynku za każdy dzień pracy. Co ważne, przy ustalaniu liczby przysługujących pracownikowi dni odpoczynku niepełne dni odpoczynku uwzględnia się w całości. Przykładowo, gdy rozkład czasu przewiduje np. 6 dni pracy, w takim przypadku pracownikowi będę przysługiwały 2 dni odpoczynku. Jednocześnie, jeżeli rozkład czasu pracy przewiduje mniejszą lub równą liczbę dni pracy w stosunku do liczby dni odpoczynku, w takim przypadku pracownikowi przysługuje bezpośrednio po kolejnych dniach pracy równoważna liczba kolejnych dni odpoczynku (należy jednak uwzględnić wyjątki określone w ustawie).
Zgodnie z ustawą, przez dni odpoczynku należy rozumieć okres odpoczynku trwający nieprzerwanie 24 kolejne godziny, poczynając od godziny, w której pracownik zakończył pracę zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy. Za okres odpoczynku uznawany jest natomiast okres poza czasem pracy na statku żeglugi śródlądowej, który obejmuje okres odpoczynku na statku żeglugi śródlądowej podczas rejsu albo podczas postoju oraz okres odpoczynku na lądzie.
Szczególne regulacje na statku pasażerskim
Jednocześnie ustawa odrębnie reguluje maksymalny wymiar czasu pracy wraz z godzinami nadliczbowymi w sezonie na statku pasażerskim. Czas pracy w sezonie na statku pasażerskim łącznie z godzinami nadliczbowymi nie może przekraczać 12 godzin w każdym okresie 24-godzinnym oraz 72 godzin w każdym okresie 7-dniowym. Ponadto, za każdy dzień pracy w sezonie na statku pasażerskim pracownikowi przysługuje bezpośrednio po kolejnych dniach pracy 0,2 dnia odpoczynku. Podobnie w tym przypadku przy ustalaniu liczby przysługujących pracownikowi dni odpoczynku niepełne dni odpoczynku uwzględnia się w całości. Przez sezon należy zaś rozumieć okres maksymalnie 9 kolejnych miesięcy w trakcie 12 miesięcy, w którym ze względu na okoliczności zewnętrzne, w szczególności warunki pogodowe lub popyt w sektorze turystyki, praca na statku pasażerskim jest wykonywana w tym okresie.
Kwalifikacje zawodowe członków załóg
Statek musi mieć załogę w składzie i o kwalifikacjach zapewniających bezpieczeństwo żeglugi. Potwierdzeniem posiadania kwalifikacji jest co do zasady patent żeglarski uprawniający do kierowania statkiem, patent mechanika statkowego uprawniający do obsługi maszyn napędowych oraz świadectwo uprawniające do zajmowania innych stanowisk na statku. Członek załogi statku jest przy tym obowiązany posiadać żeglarską książeczkę pracy, stwierdzającą przebieg pracy na statkach żeglugi śródlądowej (za wyjątkiem m. in. załóg statków przeznaczonych lub używanych do uprawiania sportu lub rekreacji, w tym do amatorskiego połowu ryb).
Jednocześnie należy bardzo wyraźnie zaznaczyć, iż na dzień zapoznawania się przez Czytelnika z niniejszym artykułem powyższe informacje odnoszące się do kwalifikacji członków załóg zapewne okażą się już nieaktualne. Sejm (po rozpatrzeniu poprawek Senatu) uchwalił bowiem ustawę z dnia 7 lipca 2023 r. o zmianie ustawy o żegludze śródlądowej oraz ustawy o czasie pracy na statkach żeglugi śródlądowej, która najprawdopodobniej zostanie podpisana przez Prezydenta RP i ogłoszona w Dzienniku Ustaw.
Ustawa ma na celu m. in. ujednolicenie systemu kwalifikacji członków załóg statków żeglugi śródlądowej zgodne z unijną dyrektywą 2017/2397. Założeniem zmian jest zapewnienie właściwego poziomu bezpieczeństwa, ale również pozwolenie na uznawanie ważności dokumentów kwalifikacyjnych, żeglarskich książeczek pracy i dzienników pokładowych, we wszystkich krajach objętych dyrektywą.
Nowelizacja ta istotnie zmienia stan prawny oraz aktualne obowiązki dotyczące kwalifikacji członków załogi.
Zakres zmian na horyzoncie
Zgodnie z uchwaloną przez Sejm ustawą , potwierdzeniem posiadania kwalifikacji mają być następujące dokumenty kwalifikacyjne: (1) unijne świadectwo kwalifikacji członka załogi pokładowej, (2) unijne świadectwo kwalifikacji do wykonywania szczególnych operacji, (3) patent żeglarski uprawniający do kierowania statkiem, (4) patent mechanika statkowego uprawniający do obsługi maszyn napędowych oraz (5) świadectwo uprawniające do zajmowania innych stanowisk na statku.
Wprost uznawane mają być przy tym: (1) unijne świadectwo kwalifikacji członka załogi pokładowej oraz unijne świadectwo kwalifikacji do wykonywania szczególnych operacji wydane przez właściwy organ innego niż Rzeczpospolita Polska państwa członkowskiego, (2) świadectwo kwalifikacji wydane zgodnie z przepisami dotyczącymi składu załóg statków na Renie wydanymi przez Centralną Komisję Żeglugi na Renie na podstawie Konwencji o żegludze na Renie, w których określono wymogi do uzyskania tego świadectwa kwalifikacji identyczne jak wymogi zawarte w dyrektywie UE 2017/2397 oraz (3) świadectwo kwalifikacji wydane przez państwo trzecie zgodnie z przepisami krajowymi tego państwa, które uzyskało uznanie Komisji Europejskiej zgodnie z art. 10 ust. 5 dyrektywy 2017/2397.
Nadal członek załogi obowiązany będzie co do zasady posiadać żeglarską książeczkę pracy, stwierdzającą przebieg pracy na statkach żeglugi śródlądowej. Zgodnie ze zmianami, dokumentem takim będzie mógł być również dokument będący połączeniem unijnych świadectw kwalifikacji i żeglarskiej książeczki pracy. Podobnie będą uznawane żeglarskie książeczki pracy wydane przez właściwy organ innego niż Rzeczpospolita Polska państwa członkowskiego, a także inne wydawane na podobnych zasadach jak przy uznawaniu dokumentów kwalifikacyjnych, o czym była mowa powyżej.
Należy mieć przy tym na uwadze, iż dokumenty kwalifikacyjne, żeglarskie książeczki pracy oraz dzienniki pokładowe wydane na podstawie dotychczasowych przepisów, zachowają swoją ważność do czasu ich wymiany, nie dłużej jednak niż do dnia 19 stycznia 2032 r. Dalsze posługiwanie się dotychczas wydanymi dokumentami będzie zatem możliwe jeszcze przez prawie 9 lat. Szacuje się, że wymianie może podlegać nawet ok. 10-15 tys. dokumentów.
Jednocześnie ustawa przewiduje także szereg innych zmian jak m. in. wprowadzenie jednolitych wymogów dla uzyskiwania unijnych świadectw kwalifikacji członka załogi i unijnych świadectw kwalifikacji do wykonywania szczególnych operacji. Podobnie modyfikuje ramy funkcjonowania komisji egzaminacyjnych i sposobu przeprowadzania egzaminów, a także procedury zatwierdzania programów szkoleń w celu uznawania dyplomów i świadectw wydawanych przez jednostki edukacyjne (szkoły, uczelnie). Zmienia również m. in. przepisy dotyczące stanu zdrowia członków załogi statków.
Podsumowanie
Czas pracy pracowników oraz kwalifikacje zawodowe członków załóg stanowią ważny element regulacji dotyczących żeglugi śródlądowej. Ich aktualność powinna być na bieżąco weryfikowana zarówno przez armatorów jak i pracowników oraz członków załóg. Jednocześnie wpływ regulacji unijnych na polską legislację jest niezaprzeczalny, czego przykładami są ustawa z dnia 7 kwietnia 2017 r. o czasie pracy na statkach żeglugi śródlądowej jak również ostatnie prace nad zmianami dotyczącymi kwalifikacji zawodowych członków załóg. Zmiany te ujednolicają ogólne zasady istotnie wpływając przy tym na funkcjonowanie żeglugi śródlądowej jako ważnego ogniwa transportowego.
Łukasz Radosz, radca prawny
Czyżyk Mickiewicz i Wspólnicy sp. p.
Szczecin, Gdynia, Gdańsk